Şifalı Bitkiler – Dişbudak ağacı, Fraxinus excelsior

Diğer Adları:
Dişbudak ağacı, Esche, Fraxinus excelsior
Çiçeksiz dişbudak ağacı

Familyası:
Zeytingillerden, Ölbaumgwâchse, Oleaceae

Drugları:
Dişbudak yaprağı; Fraxini folium
Dişbudak kabuğu; Fraxini cortex

Dişbudak kabukları genellikle çay, tentür ve natürel ilaç yapımında kull-anılırken nadiren de yaprakları da kullanılabilir.

Giriş:
Dişbudak ağacı Zeytingillerin bir alt grubu olan Fraxinusgilerden olup bu gruba 64 bitki dahildir ve bunlardan sadece beşi şifa maksadı ile kullanılabilir. Bunlardan Dişbudak ağacı Fraxinus excelsior Amerika dişbudak ağacı; F.Americana L.Çin dişbudak ağacı; F.Chinensis, Çiçekli dişbudak ağacı; F.Ornus ve Kore dişbudak ağacı; F.Rhynchophylla’yı sayabiliriz. Fraxinus kelimesi phrasso kelimesinden türemiş olup, çit yapma anlamına gelir. Bundan da bu bitkinin çit yapımında kullanıldığı anlaşılır. Bunlardan bizi en çok ilgilendiren ise Çiçeksiz dişbudak ağacı; F.Excelsior olup onu Çiçekli dişbudak ağacı; F.Ornus takip eder. Önce Çiçeksiz Dişbudak ağacını ele alıp sonra Çiçekli dişbudak ağacını ince-leyeceğiz. Dişbudak kabuğu rahibe Saint Hildegarde tarafından Gut hastalığına ve Matthiole tarafından ise diş hastalıkların karşı kullanılmış ve günümüzde yapılan modern araştırmalarla bitkinin önemi artmıştır. Vatanı Avrupa ortalarından Azerbaycan’a kadar olan alan içindeki ormanlık ve dağlık bölgelerdir.

Botanik:
1) Dişbudak ağacı 15-40cm boyunda bir ağaç olup gövdesi sislindir biçiminde, grimsi siyah renkli, üzeri pürtüklü ve dalları grimsi esmer veya esmerimsi siyah renklidir. Ana yaprakları 7-13 adet yapraktan meydana gelen bir kanat yapraktır. Yaprakları sapsız veya çok kısa saplı 6-12cm uzunluğunda, 3-5cm eninde kenarları dişli oval veya mızrak şeklinde, üst yüzeyi yeşil alt yüzeyi mat yeşil veya hafif tüylüdür. Çiçekleri oldukça küçük olup salkım şeklinde hepsi bir arada, kahverengimsi olup, çiçeklerin kupa yaprakları ve taç yaprakları yoktur ve de çiçeklerini yapraklarından önce açar. Meyveleri 1-1,5cm büyüklüğünde, dil şeklinde, basık, parlak ve genellikle bir çekirdekli olup bir dalda 10-20adet sarık şeklinde bulunur.

Yetiştirilmesi:
Almanya’da park, bahçe, yol kenarları ve bulvarların kenarlarına özellikle dikilmektedir. Şayet nemli ve sulak yerlere dikilirse daha gür yetişir. Türkiye’nin Marmara, Ege ve Karadeniz bölgesinin orman ve dağlarında kendiliğinden yabani olarak yetişir ve yetiştirmekte mümkündür.

Hasat zamanı:
a) Kabukları; Genellikle sürgün ve dallarının kabukları soyularak güneşli bir yerde kurutulur ve kaldırılır. Şayet tentürü yapılacak ise taze olarak işlenir.
b) Yaprakları; Mayıs ve Haziran aylarında toplandıktan sonra kurutularak kuru bir yerde ve iyi bir kapta muhafaza edilir.

Birleşimi:
Kabukların birleşimindeki maddeleri önemine göre şöyle sıralayabiliriz;
a) Kumarin ve Kumaringlikozit türevleri (Cumaringlikozitler); İzofraksidin (İzofraxidin=Calythogenol) %0,01-0,015, Aesculin, Aesculetin, Scopoletin, Fraxinol, Fraxin, Fraxetin ve Fraxidin içerir. Bunlardan Aesculin ve Aesculetin için Atkestanesine bak.
b) Flavonit türevlerinden; Qercitrin ve Rutin
c) Ayrıca Acı maddeler, Reçine, Tanin, Uçucu yağ, D-Mannitol, Glikoz ve Galakturonasit içerir.
Yapraklarının birleşimindeki maddeleri önemine göre şöyle sıralayabiliriz;
a) Flavonit türevleri %0,8-2 arasında olup en önemlileri; Rutosid, Qercetinglikozit, Qercetinrhamnozit, Kâmpferolglikozit, Kâmpferolrhamnozit
b) Müsilaj ve D-Mannitol %15-30
c) Fenol türevleri; Tanin ve Triterpen türevleri

Araştırmalar:
Araştırmalar sadece Dişbudak kabuğu ile değil üç bitki druglarının ekstresinden oluşan damla ile yapılmıştır. Bugüne kadar toplam 30 klinik araştırmasında 1151 hasta üzerinde tedavi denemesi yapılmıştır. Bu tedavi denemesinden bazıları;
1) Holzgartner ve ekibi 1989’da çeşitli romatizma hastalıkları olan 25 hasta üzerinde bitkisel damla ile 4 hafta süren tedavi denemesi yapmışlar ve hastalardan 23’ünün iyileştiği görülmüştür. (Steiβ.20)
2) Michael 1990’da omurilik ve artroz rahatsızlığı olan 50 hasta üzerinde 8 hafta süren tedavi denemsi yapmış ve hastaların %80’i ilaç hakkında çok iyi veya iyi derken, %20’si orta derecede iyi olduğunu beyan etmişleridir. (Age.24)
3) Hahn ve Hübner-Steiner 1988’de iltihaplı ve kronik romatizma ra-hatsızlıkları olan 45 hasta üzerinde karşılaştırmalı tedavi denemesi yapmışlar ve bitkisel ilacın kimyasal ilaçlardan daha etkili olduğunu tespit etmişlerdir. (Age 26)
4) Reiter ve ekibi 1989’da Poliartritit rahatsızlığı olan 20 hasta üzerinde bitkisel damla ile tedavi denemesi yapmışlar ve hastaların iyileştiği tespit edilmiştir. (Age 28)
5) Speders 1988’de eklem rahatsızlıkları olan 40 hasta üzerinde, huzur evindeki yaşlılarda tedavi denemesi yapmışlar ve hastaların iyileştiğini tespit etmişlerdir. (Age 30)
6) Schadler 1988’de artroz rahatsızlığı olan 30 hasta, M.Bernhard ve ekibi 1991’de 108 artrozlu hasta, Hawel ve ekibi 1991’de omuz-kol sendromu olan 80 hasta ve Klose ve ekibi 1988’de ameliyat sonrası ağrıları (sinirsel ağrı=nevralji) olan 30 hasta üzerinde tedavi denemesi yapılmış ve hastalar iyileşmiştir. (Age 34.38.40)

Tesir şekli:
a) Kabukları; iltihapları önleyici, ağrıları dindirici, idrar arttırıcı, radikalleri yok edici, ateş düşürücü, vücudu kuvvetlendirici ve ishali önleyicidir.
b) Yaprakları; idrar arttırıcı, iltihapları önleyici, süt arttırıcı ve müshil yapıcıdır.

Kullanılması:
a) Araştırmalara göre Dişbudak kabuk ekstresinden ve diğer bitkilerden elde edilen bu damla (Phytoclolor) başta artroz, akut ve kronik artrit, lumbago (bel ağrısı), siyatik, poliartrit ve nevraljiye karşı kullanılır.
b) Komisyon E’nin yayınladığı Monografi bildirisine göre Dişbudak yaprağı romatizma, nikris, mesane rahatsızlıkları ve kabızlığa karşı kullanılır.
c) Homeopati’ye göre; Homeopati’de genellikle Amerikan Dişbudak kabuk tentürü kullanılır. Bu nedenle burayı ilerde göreceğiz.
d) Halk arasında; her türlü romatizma hastalıkları, gut hastalığı ve nevraljiye karşı kullanılır.

Çayı:
a) İnfüs (haşlama); Dişbudak kabuğundan iki kahve kaşığı demliğe konur ve üzerine 300-400ml kaynar su ilave edilerek 5-10dk demlenmeye bırakıldıktan sonra süzülerek içilir.
b) Dekokt; İki kahve kaşığı Dişbudak kabuğu demliğe konur ve üzerine 400-500ml kaynar su ilave edildikten sonra 5-10dk kaynatılır ve sonra 5-10dk demlenmeye bırakıldıktan sonra süzülerek içilir.

Çay Harmanları;

Gökçek Artroz çayı;
>20 gr Huş yaprağı
>10 gr Dişbudak kabuğu
>10 gr Civanperçemi otu
>30 gr Harpago kökü
>10 gr Sofur sapı
>20 gr Isırgan otu

Gökçek Artrit çayı;
>30 gr Harpago kökü
>20 gr Altın başak otu
>20 gr ısırgan otu
>10 gr Huş yaprağı
>10 gr Dişbudak kabuğu
>10 gr T.kavak kabuğu

Homeopati’de:
Dişbudak kabuklarından 50gr ince kıyıldıktan sonra bir şişeye konur ve üzerine 200ml %70’lik Alkol ilave edilir. Güneş ışığından uzakta 4-6hafta, iki günde bir çalkalamak suretiyle muhafaza edilir. Bu süre sonunda nesne süzülerek Homeopati’de <<Frxinus exelrior>> adı ile anılan tentür elde edilir. Bu tentürden günde 3-5defa 10-15damla 4-6hafta süreyle alınır. Yukarıdaki çay harmanlarından da aynı şekilde tentür elde edilir.

Yan tesirleri:
Bilinen bir yan tesiri yoktur.

B) Dağ Dişbudağı, Mannaesche, Fraxinus ornus
Kudret helvası dişbudağı
Çiçekli dişbudak
Kudret helvası

Familyası:
Zeytingillerden, Ölbaumgwâchse, Oleaceae

Drugları:
Kudret helvası; Mana
Dağ Dişbudağının gövdesinin yarılmasıyla akan beyaz mayinin sertleş-mesiyle elde edilen zamk şeklindeki kristallerin işlenmesiyle kudret helvası elde edilir.

Botanik:
Dağ Dişbudak ağacı Avrupa’nın güneyi ile Türkiye’nin Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz bölgesinde yetişir. Gövdesi grimsi renkli ve üzeri pürtüklü, taze dalları açık yeşil veya esmerimsi yeşil iken ikinci yıldan itibaren grimsi esmer bir renktedir. Kanat yaprakları 30-40cm uzunluğunda olup 7-9 yapraktan meydana gelir. Yaprakları kısa saplı, karşılıklı, yumurta veya oval şeklinde, üst kısmı mat yeşil, kenarları hafif dalgalı, ucu hafif sivri ve alt yüzeyinde pas renkli tüyler mevcuttur. Çiçekleri dalların tepesinde topluca salkım bir arada, taç yaprakları 2-4adet olup beyaz veya hafif pembemsi renkte 1-1,5cm uzunluğunda olup çiçek demeti geriden piramit şeklinde görülür. Meyveleri 2-3cm uzunluğunda, dil şeklinde, esmer veya kahverengimsi, topluca bir arada ve üzeri çizgilidir.

Yetiştirilmesi:
Çiçekli Dişbudağı Türkiye’nin hemen her bölgesinde, özellikle Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz bölgesinde yetiştirmek oldukça kolaydır.

Hasat zamanı:
Çiçekli Dişbudak ağacının gövdesi 5-10cm eninde, yay şeklinde kabukları kesilir ve kesme işlemine gövdenin en alt kısmından başlanır. En alttaki yarıktan akan beyaz renkli kristal şeklindeki zamk alındıktan sonra 3-5cm yukarıdan yeni yay şeklinde bir yarık açılır ve her 3-4 günde bir yukarı doğru bu işlem devam eder ve zamklar toplanır.

Birleşimi:
Kudret helvasının birleşiminde %80-90 oranında Mannit (D-Mannitol) ve az miktarda glikoz, fruktoz, reçine, zamk ve Flavonit türevlerinden; Fraxin içerir.

C HO CH2 OH
l l
HO-C-H HO-C-H
l l
HO-C-H HO-C-H
l  l
H-C-OH H-C-OH
l l
H-C-OH H-C-OH
l l
CH2O CH2OH

D-Mannoz D-Mannitol (Mannit)

Tesir şekli:
Müshil yapıcı özelliğe sahiptir.

Kullanılması:
Halk arasında; zararsız bir müshil olduğundan genellikle çocuklarda kabızlığa karşı kullanılır.

Sütü:
Bir bardak kaynamış süte bir kahve kaşığı kudret helvası katılarak eriyene kadar karıştırılır ve içilir. Bu günde 3-5defa tekrarlanır.

Yan tesirleri:
Bilinen bir yan tesiri yoktur.

C) Amerika Dişbudak Ağacı, Amerikanische Eshe, Fraxinus Americana L.
Gövdesi koyu gri, derin yarıklı dalları gri veya esmer renkli 10-25m bo-yunda, goncaları siyah renklidir. Yaprakları 20-30cm uzunluğunda, bir kanat yapraklı olup 5-9adet yaprakçıklardan oluşur ve yaprakçıkları 6-12cm uzunluğunda, 3-6cm eninde, üst kısmı koyu yeşil, alt kısmı beyazımsı ve narin tüylüdür. Çiçekleri topluca bir arada salkım şeklindedir ve kupa yaprakları 4 adet olup ve de taç yaprakları eksiktir. Bu türün sadece Homeopati’de tentürü yapılır.

Homeopati’de:
Dişbudak kabuklarından 50gr ince kıyılarak bir şişeye konur ve üzerine 200ml %70’lik Alkol ilave edilerek 4-6hafta güneş ışınlarından uzakta muhafaza edilir ve arada bir çalkalanır. Bu nesne bu süre sonunda süzülerek Homeopati’de <<Fraxinus americana>> ismi ile anılan tentür elde edilir. Bu tentürden günde 3-5defa 10-15damla 4-6hafta süreyle alınır.

Hastalığın belirtileri (semptom):
1) Cinsel organlar, rahim ve yumurtalığı aşağı düşecekmiş gibi hissetme,
2) Karında ağırlık hissetme ve bu ağırlık kalçaya kadar uzanıyorsa
3) Beyaz akıntı çok ve dermansızlık verici
4) Adet hali çok ve kişide kansızlığa sebep oluyorsa
Bu gibi hallerde Amerikan Dişbudak tentürü kullanılır.

Yan tesirleri:
Bilinen bir yan tesiri yoktur.