Şifalı Bitkiler – Haşhaş, Papaver somniferum

Diğer Adları:
Haşhaş, Schlafmohn, Paoaver somniferum
Afyon Çiçeği
Uykucu Haşhaş

Familyası:
Gelincikgillerden, Mohngewächse, Papareraceae

Drugları:
Afyon: Opium
Haşhaş başı: Papaveris immaturi fructus
Haşhaşın olgunlaşmamış meyvesinin (Başı) üzerinin çizilmesi ile süt gibi bir sıvı olarak ve bu sıvı bir gün sonra sertleşerek esmer yapışkan bir madde meydana gelir işte buna Afyon (Opium) denir. Afyon veya Afyon birleşimindeki alkaloitler tıpta kullanılır, fakat zehirli ve de bağımlılık yapıcı olması nedeni ile mecbur kalınmadıkça kullanılmamalıdır.

Giriş:
Bugün bilinen 30 çeşit Haşhaş türü mevcuttur, bunların en tesirlisi uyutucu Haşhaş olarak da bilinen bu tür, bu diğerleri pek kullanılmaz ve de yetiştirilmez. Haşhaşın M.Ö. 2000 yılından beri (Hithitler) insanlar tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Afyon (Opium) kullananların zamanla düşünemez ve çalışamaz duruma gelmeleri ve hatta bunalıma girip intihar etmeleri nedeni ile yetiştirilmesi ve kullanılması yasaklanmıştır. Haşhaş üretimi 1933`de Devlet denetimine alınması, 1954`de 35 ilde, 1970`de ise sadece 7 ilde üretimine müsaade edilmiş ve 1972`de Afyon elde edilmesi yasaklanarak sadece Haşhaş ve Tohumu üretimine müsaade edilmiştir. Türkiye’de yetiştirilen Haşhaş ve tohumları Balvadinde 1983`de kurulmuş olan Afyon Alkaloitler fabrikasında işlenir. Almanya’da müsaade almak şartı ile her sade tohumlarından istifade etmek için 10m²lik bir alana Haşhaş ekebilir ve ayrıca süs bitkisi olarak yetiştirilmesine kimse karışamaz. Bu nedenle Almanya’da afyon tohumları oldukça çok çeşitli Pasta, Tatlı ve Sandviç yapımında kullanılır. Türkiye’de ise Afyon tohumlarından elde edilen Pasta ve Tatlı çeşitleri hemen unutulmuştur.

Botanik:
Vatanın Türkiye ve Ortadoğu ülkeleri olduğu tahmin edilmek-tedir. Yaprakları yumurta şeklinde uca doğru sivri tabanı ise kalp şeklinde ve gövdeyi sarmıştır ve kenarları derin dişli, mavimsi yeşil veya grimsi yeşil renktedir. Yetiştiği yöreye göre boyu 1,5 metreye bulabilir ve yukarıya doğru çatallaşır ve uzun bir sap üzerinde çiçek acınca doğru bir hal alır. Çiçeklerinin mavimsi yeşil tabana doğru kırmızımsı iki adet kupa yarağı bulunur ve çiçek acınca bu yapraklar dökülür, taç yaprakları dört adet beyaz, pembe, eflatun veya kan kırmızısı olabilir ve ortada bir göbek ve de etrafında döllenme tozlukları bulunur. Çiçeklerinin solup dökülmesinden sonra ortadaki göbek büyüyerek küre veya fıçı şeklinde alır. Kapsüllerin beyaz süt gibi bitki özü akar ve sıvı bir gün sonra esmerimsi yapışkan bir madde haline gelir. İşte buna Afyon (Opium) denir. Bir Kapsülün 20-50mg. Afyon elde edilebilir ve 1 kg Afyon elde etmek için 20 000 Kapsül gerekir. Kapsüllerin içi dilim dilim ve oldukça küçük böbrek seklinde esmer veya mor tohumları doludur.

Birleşimi:
Afyonun birleşimindeki maddelerin %10-25ini Alkaloitler içerir ve ayrıca Proteinler, zamk, sabit yağlar ve enzimler içerir. Afyonun birleşimindeki Alkaloitleri iki grupta inceleyebiliriz;
a) Morfinan grubu (Fenantrengrubu) bunun en önemli alt türevi Morfin olup %7-23 arasında bulunur ve onu %0,3-3 ile Kodein, %0,3-1 Tebain ve az miktarda Porphyroxinden meydana gelir.
b) Benzilizohinolin (Benzylisochinolin) grubuna %0,8-1,5 Papaverin, %2-12 Narkotin (Noseapin), %0,1-0,2 Narcein ve az miktarda Narcotolin ile Gnoscopin içerir. Afyon alkaloitleri serbest olarak değil genellikle organik veya anorganik asitlerle ve tuzlarla birleşik olular. Mesela Meconasit, Chelidonasit, Furmarasit veya Laktikasit gibi.

Tesir şekli:
Ağrı kesici, sancıları dindirici, ishali önleyici, uyutucu, uyuş-turucu, öksürük kesici ve bağımlılık yapıcı özeliklere sahiptir.

Kullanılması:
İki türlü kullanma şekli mevcuttur;
1) Afyonun Tentür veya toz şeklinde b) Afyonun birleşimindeki alkaloit-lerinden çeşitli şekillerde ilaçlar yapılarak kullanılır.
A-1) Afyon Tentürü; Alman İlac kitabında (Deutsche Arzneilbuch 10 = DAB10) göre birleşiminde en az %10 Morfin %2 Kodein (Codein) ve en fazla %3 Tebain (Thebain) olan Afyondan bir kısım (50g) ve %70’lik Etanol’dan 10 kısım (500ml) iyice çalkalanır ve böylece afyon tentürü hazırlanmış olur. Afyon basta ishal, kanlı ishal, bağırsakların yapışması sonucu kabızlık, Hischsprang Hastalığı (Kalın bağırsağın şişmesi nedeni ile kabızlık), uyuyamama, iç kanama ve korkuya karşı kullanılır. Fakat mecbur kalınmadıkça kullanılmamalıdır zira kişide bağımlılık yapar ve tedavi edici dozajla zehirleyici dozaj birbirine çok yakın olduğundan Doktor gözetim ve denetimi şarttır. Bu Tentürden 10 damla alınır, fakat küçük çocuklar ve de özelikle Bebekler için 2-3 damla dahi öldürücüdür.
2) Afyon Tozunun 0,02-0,05g ağrı kesici, 0,05-0,08gr ise uyuşturucu ve 0,08-01 g ise öldürücü etkiye sahiptir.
B-1) Morfin (Morphin); Morfin Beyinin Ağrı-Nefes-ve-Öksürük mer-kezlerine etki eder. Morfinin 10mg ağrı kesici, 50-100 miligramı uyuş-turucu özeliğe sahiptir. Morfin vurulduğunda Mide dolu ise kolay boşalmaz, bağırsaklar çalışmayarak kabızlığa neden olur ve mesane dolu ise idrar dışarı atılmaz. Şayet 4 yaşının altındaki çocuklara morfin verilir ise ölüme sebep olabilir. Morfin 0,05-0,2gramı zehirleyicidir ve bu dozaj beyinin solunum merkezini uyuşturarak nefes-alıp vermeyi yavaşlatır ve hatta durdurarak ölüme sebep olur. Şayet CO2 dışarı atılmaz ise vücudun ısısı düşer, göz bebekleri küçülür ve deri soğur morfin zehirlemesi olmuş demektir. Bu gibi hallerde hemen Naloxan (0,4mg). Morfin zehirlenmesine karşı; Naloxan 0,4mg (Schwabeluramed) iğnesi veya Narcanti® (Du Pont Pharm) iğnesi yapılır.
3) Kodein; Etkisi: Kodein Morfine oranla solunum merkezine daha çok tesir ederken, ağrı merkezine tesiri ise oldukça azdır ve bu nedenle uyuşturucu özelliğimorfine göre oldukça azdır.

Kullanılması:
Kodeinin bir diğer ismi ise Metilmorfinesterdir, yani Morfinin bir alt türevidir. Öksürüğü önleyici olması nedeni ile genellikle Kodeinden öksürük ilaçlarlarının yapımında kullanılır. Ağrı kesici özelliği morfine göre oldukça azdır. A. Itır, Limon, ZYE, Sinirli ot, Güneş gülü preparatları veya Gökçek İksiri nefes yolları rahatsızlıklarına karşı daha da etkilidir.
1) Thebain (Tepsin); Dimetilmorfinester uyuşturucu ve ağrı kesici özelliği yoktur. Aksine uyarıcı etkiye sahiptir ve bu nedenle morfinin tam tersi yönde etki eder.
2) Papaverin; beyne tesir etmez. Sadece düz kasların çalışmasına ve damarlara etki eder. Bu nedenle mide-karaciğer-safra-böbrek ve mesane kaslarındaki kramplara karşı kullanılır. Sentetik olarak elde edilen papaverin üzerindeki araştırmalar devam etmektedir.
3) Moxaverin papaverinden elde edilen yeni bir madde olup birçok özelliklere sahiptir. Sertürner firması tarafından maksaverinden Certonal adında bir ilaç (draje) elde edilmiştir. Yapılan birçok deney sonucu bu maddenin başta beyin ve kalp damarlarını genişlettiği, kan dolaşımını artırarak beyin ve kalbin beslenmesini sağladığı birçok deneyle tespit edilmiştir. (NHP.7.95.1036) Ayrıca birçok baş ağrısı, baş dönmesi, çabuk yorulma, bacak damarları ve gözler-kulaklardaki kan dolaşımı yetersizliğine karşı kullanılır.
4) Narkotin (Noskapin); Larcotinde Codein gibi öksürük kesici özelliğe sahiptir fakat daha az etkilidir ve yan tesiri nedeniyle pek kul-lanılmaz.

Yan tesirleri:
Afyon ve morfin oldukça çok tehlikelidir. Bu nedenle kişi-lerin rasgele kullanması ölümle sonuçlanabilir. Şayet afyon veya morfin kullanılacak ise bu sadece doktorların gözetiminde yapılmalıdır. Bitkinin tohumları ve tohum yağının yan tesiri olmadığından kullanılmasına müsaade edilirde Türk mutfağına zenginlik katar.

B) Türk Haşhaşı, Türkische Mohn, Papaverin orientale
Doğu Haşhaşı
Yaprakları kanat seklinde, Kenarlar derin dişli, Koyu renkli ve oldukça büyüktür. Çiçeklerinin taç yaprakları koyu kırmızı, döllenme tozluklarının baş kısmı siyah ve ortada bir göbeğe sahiptir. Birleşimindeki yüksek oranda Papaverin olduğu iddia edilmektedir. Şayet öyle ise Moxaverini daha ucuz elde etmek mümkün olabilir.

C) Kaliforniya Haşhaşı, Kalifornische, Goldmohn Escholtzia californica
Bu Haşhaş Türk Haşhaşına benzer, fakat daha küçük ve narindir. Çiçekleri ise kan kırmızı veya acık kırmızı renktedir. Basta; Depresyon, Nevralji, Dengesizlik, Uyuyamama gibi sinirsel rahatsızlıklara karşı kullanılır.