Şifalı Bitkiler – Hayıt, Vitex agnus-castus

Diğer Adları:
Hayıt, Mönchspfefter, Vitex agnus-castus L.
Ayıd
Ayıt
Beşparmak ağacı
Şifalı hayıt

Familyası:
Ballıbabagillerden, Lippenblüttengewâchse, Lamiaceae

Drugları:
Hayıt meyvesi (tohumu); Arnicasti fructus
Hayıt tohumlarının ekstresi ile elde edilen ekstrakt, natürel ilaç yapımında ve çok nadiren de çayı veya tentürü kullanılır.

Giriş:
Hayıt Ballıbabagillerin bir alt grubu olan Vitexgiller olup bu gruba takriben 250 bitki dahildir. Bunlardan sadece Şifalı Hayıt tıbbi maksatla kullanılır. Vitex vitiliumdan türemiş olup yelpaze, agnus eski Yunancadan agonusdan türemiş olup kısır ve coştur, Latince ifteli anlamına gelen kelimelerle anılırlar. Bundan da yelpaze yapraklı olduğu, kısırlığa karşı kullanıldığı ve papazların cinsel arzularını köreltmek için kullanıldığı anlaşılır. Hayıt takriben 2000 yıldır bilinen ve kullanılan bir bitkidir. Hıris-tiyan ülkelerde özellikle de Avrupa’da ruhbanlar tarafından Karabiber yerine kullanılmıştır. Bu nedenle de Almanca ruhban biberi anlamına gelen Mönchspfefter ismi ile anılır. Hayıt tohumlarından elde edilen toz, ekstrakt ve tentürlerin erkeklerin cinsel gücünü azalttığı, bu nedenle Ruhbanların bunu kullandığı anlaşılmaktadır. Vatanının Akdeniz ülkeleri ve Türkistan olan bitki birçok ülkede hem süs bitkisi hem de natürel ilaç yapmak için yetiştirilmektedir.

Botanik:
Hayıt 1-5m boyunda yetiştiği yöreye göre bazen funda, bazen de küçük bir ağaç şeklinde olabilir. Yaprakları uzun saplı, karşılıklı, bir sonraki ile çaprazdır. Her yaprak 5-7 yaprakçıktan oluşur ve bunlar parmak gibi sapa bağlandığından Beşparmak ağacı diye de anılırlar. Yaprakçıkları 5-10cm uzunluğunda, 2-4cm eninde, kenarları genellikle bütün, mızrak şeklinde, alt yüzeyi beyaz tüylü ve üst yüzeyi ise düzdür. Çiçekleri ortada büyükçe başak şeklinde bir çiçek demeti ve ondan daha küçük iki adet yan başlardan oluşur. Her çiçek başağı pembe, mor, açık mavi veya, beyazımsı pembe yüzlerce çiçekten meydana gelir. Meyveleri 3-5m çapında, siyahımsı kırmızı renkte, genellikle küre şeklinde ve içinde 4 adet çekirdek bulunur.

Yetiştirilmesi:
Hayıt Türkiye’nin Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde yabani olarak yetişen bitkinin İç Anadolu ve Karadeniz bölgesinde yetiştirmek mümkündür. Almanya’nın Frankfurt şehrinde yetişen bitki Türki-ye’nin İç Anadolu bölgesinde rahatlıkla yetişir.

Hasat zamanı:
Yetiştiği yöreye göre farklı zamanlarda meyveleri olgun-laşır ve ona göre toplanır, dövülür, çıkan tohumları kurutulur ve kaldırılır. Almanya’da ise bitki ancak Ağustos’ta çiçek açar.

Birleşimi:
Hayıt meyvesinin birleşimindeki önemine göre şöyle sıralayabiliriz;
a) Labdan-Diterpenler;Rotundifuran %0,04-0,3, Vitexilakton %0,04-0,17 ve 6β, 7β-Diyasedoksi-13-hidroksilabda-8, 14-Diene
b) Flavonitlerden; Gasticin (5,3-Dihidroksi-3,6,7,4-Metoksiflavon, 6-Hidroksikampferol-3,6,7,4-tetrametileter ve Chrysosplenol
c) İridoidglikozitlerden; Agnosid ve aucubin
d) Eter yağı türevleri (uçucu yağlar) %0,5-1,2 arasında olup bunun da en önemlisi Eukaliktol (1,8-Cineol), Limonen, α-Pinen, β-Pinen, Borylasetat ve Kafur içerir.
e) Sabit yağlardan; Caprinasit, Palomitinasit, Palomittoleinasit ve Sitearinasit
f) Ayrıca acı maddeler, vitaminler ve mineraller içerir.

Araştırmalar:
Günümüze kadar oldukça çok araştırma ve tedavi dene-mesi yapılmıştır. Bu araştırmalarda Hayıt ekstresinden elde edilen hap veya damlanın hastalarda görülen adet öncesi rahatsızlıklar (premenstural sendrom) adet anormallikleri (regal tempoanomalie) ve göğüs ağrılarını (mastitit) iyileştirdiği tespit edilmiştir.
1) F.W.Diltmar ve ekibi 1992’de adet öncesi rahatsızlıkları olan 1542 hasta üzerinde hayıt ekstresinden elde edilen kapsülle tedavi dene-mesi yapmışlardır. bu tedavi denemesi sırasında hastalarda görülen, sinirlilik, iç huzursuzluk, migren, baş ağrısı, baş dönmesi, bulantı, hırçınlık, depresyon, içe kapanma, kilo alma ve göğüs ağrısı gibi rahatsızlıkların %33 oranında tamamen, %75’inin de büyük oranda tespit edilmiştir. Tedaviye 6 ay devam edenlerde tamamen iyileşme %90’ı bulmuştur. (Nhp.7.97.1148 ZP.3.99.166)
2) Prof.Dr.Wolfgong Wutte ve ekibi Göttingen Üniversitesi kliniğinde 76 kadın üzerinde hayıt ilacıyla tedavi denemesi yapmışlar. Bunları iki gruba ayırmış; birinci gruba (35 kadın) hayıt ilacı, diğer gruba (41 kadın) ise sadece denek ilacı verilmiştir. Tedavi süresi sonunda hayıt ekstresinden elde edilen damlayı alanlarda Prolewtin salgısı azalmıştır. Böylece de göğüs ağrısı (mastodynic) ve adet öncesi rahatsızlıkları (premenstural sendrom) iyileştirdiği tespit edilmiştir. (Nhp.9.99.1468)
3) Kadın doktoru Dr.Mett.D.Rocder ve ekibi çeşitli adet rahatsızlıkları olan 13 hasta üzerinde hayıt ekstresinden elde edilen damla ile 3 ay süren tedavi denemesi yapmıştır. Bu tedavi denemesi sonunda adet sancısı menoraji (sancılı adet görme), metrorhagia (metroraji=adet dışı rahim kanaması), amenore (adet yetmezliği), oligomenore (seyrek adet görme) vb rahatsızlıkları iyileştirdiği tespit edilmiştir. (ZP.3.94.157)
4) D.proping, Th.Katzolke, L.Belkien ve ekibi kadınlarda progesteron hormon yetmezliği (luteanin suffizien) nedeni ile çocuk yapmaya muktedir olmamalarına karşı hayıt ekstresinden elde edilen damla ile tedavi denemesi yapılmıştır. Kadınlardaki progesteron hormon se-viyesi yükselmiş ve bunlardan 7’si normal yollarla hamile kalmıştır. Tedavi denemesi 587 oranıyla başarıyla tamamlanmıştır. (Zp.3.99. 167)
5) Göttingen’den Prof.Dr.W.Wutke Biona firması ile ortaklaşa yaptıkları çalışma sonucu hayıt tohumu ekstresinin Parkinson’a karşı etkili olduğu görülmüştür. Hayıt ekstresi D1-reseptörünü bağlama ve D2-reseptörünü (sinir düğümü, beyin giriş ve çıkışlarında) uyarır. Beyin merkezindeki depolanan salgıları nöronların (sinir hücreleri) azalması onucu Parkinson hastalığı görülür. Hayıt ekstresi acetilkolin salgılan-masını frenler ve Dopamin salgılanmasını uyarır. Bunu profesör doktor W.Wutke yaptığı araştırmalarda belgelemiştir. (PR.2.96.18 ve ZP.5.95.300)
6) Ayrıca E.Coeunied ve ekibi 1986’da PMS rahatsızlığı olan 36, H.U. Feldman ve ekibi 1990’da PMS ve başka rahatsızlıkları olan 1571, A.Lieble ve ekibi 1992’de PMS rahatsızlığı olan 596 ve C.Teters-Welte, M.Alberecht ve ekibi 1994’de adet öncesi rahatsızlıkları (PMS) ve göğüs ağrıları (mastodynie) olan 551 hasta üzerinde hayıt damlası ile tedavi denemeleri yapmış ve başarılı sonuçlar elde etmişlerdir. (ZP.3.99.166)
7) Merger ve ekibi 1992’de adet kesilmesi (Amenorrhea) rahatsızlığı olan 50, Merger ve ekibi 1992’de seyrek adet görme (Oligomenorrhea) rahatsızlığı olan 787 ve Merger 1992’de sık sık adet görme (Polimenorrhea) rahatsızlığı olan 192 hasta üzerinde tedavi denemesi yapmışlar ve hastaların iyileştiğini tespit etmişlerdir. (ZP.3.99.167)

Tesir Şekli:
Hormon salgısını etkiler, adet söktürücü, adet ağrılarını önler, adet öncesi rahatsızlıkları önler, iltihapları önler, kısırlık, sinirsel rahatsızlıklar ve bunamayı önler.

Kullanılması:
a) Araştırmalara göre Hayıt ekstresinden elde edilen damlama ve haplar başta adet öncesi rahatsızlıklar (PMS=Permenstural Syndrom), adet düzensizlikleri (Regeltempoanomali), göğüs ağrısına (Mastodgnie) ve kısırlığa ve de Parkinson hastalığına karşı kullanılır. Adet öncesi rahatsızlıkların başında sinirlilik, moral bozukluğu, göğüs ağrısı, baş dönmesi, migren, baş ağrısı, depresyon, hırçınlık, gerginlik ve iç hu-zursuzluk gelir. Adet düzensizliklerinin başında adet kesilmesi (Amenore), seyrek adet görme (Oligomenore), sık sık adet görme (Polimenore), Menorrhagia (Menoraji=Sancılı adet görme) ve Metorrhagia (Metoraji=Adet dışı rahim kanaması) sayabiliriz. Ayrıca Parkinson’a karşıda etkili olduğu tespit edilmiştir.
b) Komisyon E’nin 27.10.1992 tarihli monografi bildirisine göre Hayıt tohum ekstresinden elde edilen damlama ve haplar başta adet öncesi rahatsızlıklar (PMS), göğüs ağrıları (Mastodynie) ve adet düzensiz-liklerine (Regeltempoanomali) karşı kullanılır.
c) Homeopatide Hayıt tentürü başta iktidarsızlık (Erkeklerde) cinsel soğukluk (Kadınlarda), süt yapma yetersizliği, adet öncesi rahat-sızlıklar (Permenstural Sydrom), adet kesilmesi, hipermonore (aşırı ve uzun süre adet görme), siterillitöt (kısırlık), Cünüp olma, periapüm (Penisen sürekli reaksiyon göstermesi), depresyon ve aşağılık duygusuna karşı kullanılır.
d) Halk arasında adet rahatsızlıklarından; adet kesilmesi, sık sık adet görme, seyrek adet görme, uzun ve çok kanama gibi rahatsızlıklarla, iştahsızlık, uykusuzluk, iktidarsızlık, prostat iltihaplanması, kısırlık, yumurtalık iltihaplanması, rahim ağrıları, şişkinliğe ve göğüslerin yeterince süt yapmaması ve de ağrımasına karşı kullanılır.

Açıklama:
Hipofizin aşırı prolektin üretmesiyle kandaki prolektin oranı yükselir ve bu da progestron hormonunun azalmasına sebep olur. Bu da östrojen hormonunun yetersiz salgılanmasına neden olur. Netice de adet öncesi rahatsızlıklar (Premenstural Syndrom); göğüs ağrısı (Mastodynie), baş dönmesi, baş ağrısı, migren, sinirlilik, içe kapanma, hırçınlık, depresyon, huzursuzluk, ödem ve kilo alma gibi rahatsızlıklarla adet düzensizliklerinden; sık sık adet görme (Polimenore), seyrek adet görme (Oligomenore), adet kesilmesi (Amenore), dış menore (ağrılı, sancılı adet görme), menore (Menoraji=Aşırı adet görme), hipermenore (aşırı ve uzun süre adet görme) vb. rahatsızlıklar ortaya çıkar. Hayıt ekstresinden elde edilen damlama ve haplar dopaminerg (Dopamin gibi) etkiye sahip olup hipofis bezesini uyararak aşırı prolektin hormononu salgılamasını önler ve böylece bütün rahatsızlıklar ortadan kalkar. Ayrıca prolektin yüksek oranda olması (Hiperprolektinamie) kısırlığa sebep olduğu da tespit edilmiştir. Parkinson hastalığının da oluş sebebi yine depormin yetersizliğidir, şayet Parkinson hastaları Hayıt ilaçları kullanırlarsa Parkinson’u önler. Ruhbanların Hayıt tohumlarını karabiber gibi kullandıkları ve cinsel arzularının böylece yok olduğu bilinmektedir. Hayıt tentürü ise iktidarsızlığa karşı kullanılır. Hayıt tohumları erkekleri iktidarsız yaparken tentürü iktidarsızlığı önlemektedir. Bunun mümkün olmayacağı düşünülebilir, fakat bu doğrudur. Çünkü bir yandan Hayıt tentürü ile baharatı farklı maddeler içerirken diğer yandan tentür baharatın ancak %1000’i kadardır.

Çay:
Hayıt tohumlarından iki kahve kaşığı demliğe konur ve üzerine 300-500 ml kaynar su ilave edilir ve 5-10 dakika demlemeye bırakıldıktan sonra süzülerek içilir. Bu çaydan sabah, öğle ve akşam birer bardak 2-3 ay süre ile içilir.
Hayıt Sirkesi: Hayıt tohumlarından 50 gr hafif ezildikten sonra bir şişeye konu ve üzerine 250 ml kaliteli sirke ilave edildikten sonra 4-6 hafta güneş ışınlarından uzakta muhafaza edilir. Şişe iki günde bir çalkalanır ve bu süre sonunda süzülerek günde 3-5 defa bir kahve kaşığı bir miktar su ile alınır.

Çay Harmanları:

Gökçek Âdet çayı
>20 gr Hayıt tohumu
>20 gr Kaz otu
>40 gr Oğul otu
>10 gr Aslanpençesi otu
>10 gr Civanperçemi otu

Gökçek Ağrılı adete karşı çay:
>20 gr Hayıt tohumu
>20 gr Kaz otu
>40 gr Oğul otu
>10 gr Civanperçemi otu
>10 gr Nane yaprağı

Gökçek Âdet çayı (Âdet sırasındaki ve yaadet dışı aşırı kanamalar):
>20 gr Hayıt tohumu
>60 gr Çobançantası otu
>20 gr Civanperçemi otu

Gökçek Âdet çayı (Anormal ve kramplı adete karşı):
>20 gr Hayıt tohumu
>20 gr Papatya çiçeği
>40 gr Kaz otu
>10 gr Aslanpençesi otu
>10 gr Ballıbaba çiçeği

Gökçek Âdet çayı (Anormal ve kramplı hallerde):
>20 gr Hayıt tohumu
>40 gr Papatya çiçeği
>20 gr Civanperçemi otu
>10 gr Aslanpençesi otu
>10 gr Gilaboru kabuğu

Gökçek Âdet çayı (Âdet kesilmesi ve ya sık sık adet görmeye karşı):
>20 gr Hayıt tohumu
>20 gr Civanperçemi otu
>40 gr Kaz otu
>10 gr Rezene tohumu
>10 gr Sedef otu

Gökçek Âdet çayı (Âdet öncesi rahatsızlıklara (PMS) karşı):
>20 gr Hayıt tohumu
>40 gr Aslanpençesi otu
>20 gr Kadın kökü
>10 gr Civanperçemi otu
>10 gr Ballıbaba çiçeği

Gökçek Âdet çayı (Âdet sırasındaki ve ya adet dışı aşırı kanamaya karşı):
>20 gr Hayıt tohumu
>40 gr Çobançantası otu
>20 gr Civanperçemi otu
>20 gr Atkuyruğu otu

Gökçek Göğüs ağrısı ve iltihaplanmasına karşı çay:
>20 gr Hayıt tohumu
>20 gr Kadın kökü
>30 gr Civanperçemi otu
>30 gr K.Yonca otu

Gökçek Âdet çayı (Âdet öncesi rahatsızlıklar (PMS), kramp çözücü,ağrı dindirici ve âdet düzenleyici)
>20 gr Hayıt tohumu
>20 gr Aslanpençesi otu
>10 gr Civanperçemi otu
>30 gr Oğul otu
>20 gr Kadın kökü

Gökçek Âdet çayı (Âdet öncesi rahatsızlıklar (PMS), kramp çözücü ve âdet düzenletici):
>20 gr Hayıt tohumu
>20 gr Aslanpençesi otu
>40 gr Çörek tohumu
>10 gr Civanperçemi otu
>10 gr Lavanta çiçeği
>10 gr Kimyon tohumu

Homeopati’de:
Hayıt tohumlarından 20 gr ezilerek bir şişeye konur ve üzerine 80 ml %70’lik alkol ilave edilerek güneş ışığından uzakta 2 günde bir çalkalamak suretiyle muhafaza edilir. Bu nesne 4-6 hafta sonra süzülerek homeopatide <<Agnuscastus>> ismi ile anılan tentür elde edilir. Bu tentürden günde 3-5 defa 10-15 damla 2-3 ay süre ile alınır.

Hastalığın Belirtileri (Semptom):
1) Kişi temiz havaya çıkmak ister.
2) Cinsiyet organları soğuk hissediyorsa
3) Hayalar sert, şiş, soğuk ve ağrıyorsa.
4) İç organlar aşağı sarkmış gibi hissediyorsa.
5) Göğüsler yeterince süt yapmaz ve ağrıyorsa.
6) Cinsel taşkınlık ve ya bel soğukluğu sonucu rahatsızlıklar.
7) Meninin kendiliğinden akması ve iktidarsızlıkla birlikte cinsel ve sinirsel yorgunluk
8) Okumada baş ağrısı ve gözlerin yanmasında kullanılır.

Yan Tesirleri:
Bilinen bir yan tesiri yoktur.