Şifalı Bitkiler – Menekşe, Viola Tricolor

Menekşe, Stifmuttercen Viola Tricolor L.
Hercai menekşe
Menevşe
Şifalı menekşe
Benefşe
Deri otu
Ekzema otu

Familyası: Menekşegillerden, Veilchengewaechse, violaceae

Drugları: Menekşe otu; violae tricoloris herba
Menekşe otu çay, tentür ve natürel ilaç yapımında kullanılır.

Giriş: Menekşegillerin takriben 400 çeşidi bulunmaktadır ve bunlardan sadece iki türde tıbbi maksatla istifade edilir.
1) Hercai menekşe; viola tricolor, burada tarla menekşesi; V.t. arvensis ve çimen menekşesi; V.t. vulgaris olmak üzere ve bu iki türde aynı değerdedir. Mor menekşe; viola odorata bu türün kullanışı biraz farklı olduğundan bundan sonra ayrıca ele alacağız. Menekşenin eski Romalılardan beri kullanıldığı bilinmektedir ve bundan 150 yıl önce Hahnemannla birlikte tedavi denemeleri yapılmaya başlanmıştır.

Botanik: Menekşe yetiştiği toprağa ve iklime göre çok çeşitli şekiller alan bir bitkidir. Aynı bitkinin çiçekleri farklı farklı açabilir. Menekşe 10-40cm boyunda, gövde yuvarlak, oldukça sık çatallaşır. Alt yaprakları kalp, orta yaprakları oval ve üst yaprakları mızrak şeklinde olup, ke¬narları kertikli, koyu yeşil renkli, alt yaprakları uzun ve üst yaprakları kısa saplıdır. Çiçekleri beş taç yapraktan meydana gelir ve üstteki yap¬raklar genellikle sade leylaki veya mor, ortadaki iki yaprak leylaki beyaz renkte oval şekilde ve ortadan uçlara doğru derin çizgileri vardır ve de en alttaki taç yaprak diğerlerine göre oldukça geniştir. En alttaki yaprak oldukça süslüdür. Almanca menekşenin adı üvey ana otu ‘stifmut¬ter¬deraut’ diye anılır. Bunun nedeni de yukarıdaki iki taç yaprak sade ve iki¬¬si birden tek bir kupa yaprağı(sandalyesi) varken, en alttaki taç yaprağının(üvey anne) ucu iki çatalı büyük bir kupa yaprağı(sandalyesi) vardır. Menekşe çiçeğinin Latince ismi tricolor yani üç renkli anlamına gelen bir isimle anılır. Tohumları 1,5-2m uzunluğunda 1 mm eninde yumurta veya armut şeklindedir ve üst tarafında beyaz bir lekesi mev¬cuttur.

Yetiştirilmesi: Vatanı Akdeniz ülkeleri, Kafkaslar, balkanlar ve Türkiye olan bitki, Türkiye’nin hemen her bölgesinde rahatlıkla yetişir. Nisanda saksı ve seralara ekilen menekşe tohumları, mayısta fideleri bahçe ve tarlalara ekilir.

Hasat zamanı: Mayıs’tan Ekim’e kadar menekşe otu toplanarak gölgede ve havalı yerlerde kurutulur ve muhafaza edilir. Malesef şifalı bitkiler toplama, kurutma, paketleme ve depolama işlemleri sırasında çok yan¬lışlar yapılmaktadır. Bitkinin şifalı kısmı yaprak veya çiçekleri ise asla Güneş altında kurutulmaz ve mutlaka gölgede kurutulmalıdır. Ayrıca örneğin bitki 5 günde kurudu ise, 2 gün daha kurumada bırakmak mah¬zurludur, çünkü birleşimindeki eterik yağları kaybettiğinden kalitesi dü¬şer. Sadece bitki kökleri Güneş’te kurutulur ve kurur kurumaz hemen paketlenip depolanması gerekir. Şifalı bitkilerin Aktarlar’da açıkta satıl¬ması kalitesini kısa sürede düşürür ve etkisini oldukca azaltır.

Birleşimi: Birleşimindeki maddeleri önemine göre sıralayabiliriz;
a) flavonitler % 0.3-0.6 oranında olup en önemlileri; rutin (=violaquercetin), quercetin, nuteolin, luteolin-7-glikosit, violanthin (=apigenin-rhamnoglikozit), scoparin, saponarin, viteksin, izoviteksin, orientin ve izoorientin.
b) Karotinoitler; violaxanthin, violeoxanthin, 9-mono-cis-violaxanthin, 13-mono-cis-violaxanthin, 15-mono-cis-violaxanthin, 9,13-di-cis-violaxanthin, 9,15-di-cis-violaxanthin, 9,9-di-cis-vidaxanthin ve neoxanthin içerir.
c) Fenolkarbonikasit % 0,1-0.3; cumarasit, gentisinasit, p-hydroxybenzoeasit, vanillinasit ve kaffeeasit içerir.
d) Ayrıca; polisakkaritler %10, saponinler %5 anthocyanlar,(e vitamini, karbonhidratlar ve kumarinler içerir. Salisilik asit, metil ester(oldukça az).

Özellikleri: Keskin, soğuk, serin ve hafif acı.

Tesir şekli: Deri hastalıklarını iyileştirici, kanı temizleyici, iltihapları önleyici, idrar söktürücü, balgam söktürücüdür.

Araştırmalar: araştırmalar genellikle eski araştırmalar olup günümüzde modern anlamda klinik araştırmaları yapılmamıştır.
1) Hannemann ve ekibi terletici idrar arttırıcı özellikleri ve derideki özel-likle yüzdeki kabarcıkları iyileştirdiğini tesbit etmiştir.
2) Flam-kroeber-seel özellikle ağrılı ve ateşli eklem romatizmasına karşı etkili olduğunu belirtmişler ve bu yönde tedavide bulunmuşlardır (Age).
3) Madaus yaptığı araştırmalarda uyuzmuş gibi kaşıntılı ekzemaya karşı etkili olduğunu ispatlamış ve bebeklerde görülen ruhya (memedeki çocukların başında çıkan kabuklar) ile balgam arttırıcı ve idrar söktü-rücü olarak kullanmıştır(Age).
4) L.Kroeber sıraca ülser(açık yaralar), boğmaca, akciğer hastalıkları ve idrar yolları rahatsızlıklarına karşı kullanmıştır.(Age)

Kullanılması:
a) Araştırmalara göre başta ruhya(bebek ekzemesı), konak, yara kabu-ğu, kabarcıklı yaralar(genellikle yüzde) sivilce, akne kaşıntılı, kabar-cıklı, sulu ekzemaya kullanılabileceği bilinmektedir.
b) Komisyon E 1986 tarih ve 50 nolu monografi bildirisinde menekşe otunun haricen yağ bezlerinin aşırı salgı artışı(sebore) sonucu ortaya çıkan hastalıklara özelliklede bebeklerdeki ruhyaya(bebek ekzeması= memedeki çocukların başlarında çıkan kabuklar) karşı kullanılabile¬ceği bilinmektedir.
c) Halk arasında; boğmaca, bronşit, öksürük, balgam, zystitis(mesane uru, şişkinlikler) çıbana karşı kan temizleyici olarak kullanılmıştır.

Çay: iki kahve kaşığı menekşe otundan demliğe konur ve üzerine 300-400 ml kaynar su ilave edilerek 5-10 dakika demlemeye bırakıldıktan sonra süzülerek içilir.

Çay harmanları;

Gökçek yağlı ve temiz olmayan deri için çay
>40g Menekşe otu
>20g Meşe kabuğu
>20g Sefa çiçeği
>20g Papatya çiçeği
Dahilen içilir, haricen yüz yıkanır.

Gökçek Akneye çayı
>20g Mahoniya kabuğu
>20g Ayrık kökü
>20g Menekşe otu
>20g Atkuyruğu otu
>10g Hamamelis yaprağı
>10g Isırgan otu
Haricen ve dahilen kullanılır.

Gökçek Akneye çayı
>20g Ayrık kökü
>20g Menekşe otu
>10g Göz otu
>10g Papatya çiçeği
>20g Hamamelis yaprağı
>20g Mahoniya kabuğu
Haricen ve dahilen kullanılır.

Gökçek Deri, saç ve tırnakları iyileştirici çay
>20g Atkuyruğu otu
>20g Kedi başı otu
>10g Kuşekmeği otu
>10g Akciğer otu
>20g Ayrık kökü
>20g Menekşe otu

Gökçek kan çayı;
>20g Hindibaotu ve kökü
>20g Menekşe otu
>20g Y.Ahdiken kabuğu
>10g Mürver çiçeği
>20g Ayrıkkökü
>10g Atkuyruğu otu

Gökçek akut ve kronik deri rahatsızlıkları(akne)
>20g Hindiba otu ve kökü
>20g Göz otu
>20g Menekşe otu
>20g Mahoniya kabuğu

Homeopati: menekşe otundan 50 gram ince kıyılarak bir şişeye konur ve üzeri 500 ml %70lik alkol(etanol) ilave edilir ve güneş ışınlarından uzakta 4-6 hafta süreyle muhafaza ettikten sonra süzülerek home¬opatide ‘viola tricolor’ ismi ile alınan tentür elde edilir. Bu tentürden gün¬de 3-4 defa 10-15 damla 6-8 hafta süreyle alınır. Yukarıdaki çay har¬manlarında aynı şekilde tentürü yapılır.

Hastalığın belirtisi(semptom):
1) İdrar keskin kokar aynı kedi idrarı gibi, kronik deri kabarcıkları.
2) Genellikle yüz, kafa ve kulaklarda
3) Sesi üzüntülü, işe karşı isteksiz
4) Göğüs, el ve ayaklarda batan romatizma
5) Şişkinlik, yapışkan ishalle birlikte
6) Kış aylarında ağrılar artar
7) Çocuklarda kaşıntılı kabarcıklar nasıl olursa menekşe tentürü gerekir.

Merhemi: menekşe otundan 50g önceden hazırlanan 100g vazelin 100 parafine eriyince (önceden eritilmiş) katılır ve 24 buzdolabına konur ve sonra tekrar çıkarılarak hafif ısıtıldıktan sonra süzülerek menekşe mer-hemi elde edilir. Menekşe merhemi yapılırken koyungözü otu, kirpi otu ve kökü mahoniya kabuğu hamamelis yaprağı, sinir otu, papatya çiçeği ve sefa çiçeği de katılabilir.

Yan tesiri: tarife uyulduğunda bilinen bir yan tesiri yoktur. Fakat aşırı dozajda ve uzun süre alınırsa kusmaya, deride kaşıntıya sebep olabilir.

B) Mor menekşe, Veilchen, Vida odarata
Kokulu menekşe
Familyası: Menekşegiller, Veilchengewachse, Violaceae
Drugları: Mor menekşe otu: viola odoratae herba
Mor menekşe kökü: viola odoratae radix
Mor menekşe çiçeği: viola odoratae flos
Mor menekşenin çiçek, ot ve kökü ayrı ayrı veya birlikte çay, tentür ve natürel ilaç yapımında kullanılır.

Botanik: Ana kök kısa, kalın ve yumuşak, yan kökler 1-2mm çapında 10-20cm uzunluğunda ipliğimsi şekilde çevreye yayılır ve buradan yeni mor menekşeler türer ve böylece kümeler oluştururlar. Mor menekşenin gövdesi yoktur, yaprak ve çiçek sapları direk ana kökten çıkarlar. Yap-rakları uzun bir sap üzerinde olup, koyu yeşil renkte, 3-5cm uzunlu¬ğunda, 3-5cm eninde, bazen kalp, bazen böbrek ve bazen de yumurta şeklinde, kenarları kertikli ve hafif tüylüdür. Çiçekleri mor, nadiren ley¬la¬ki renkte göbekte sarımsı veya kırmızımsı bir iğne ve ortadan uçlara doğru beyaz çizgiler(şualar=ışınlar) yayar gibidir.

Yetiştirilmesi: Vatanı Akdeniz ülkeleri, balkanlar, Türkiye ve Kafkaslar olan mor menekşe Türkiye’nin hemen her yöresinde yetiştirilebilir. Çi-menlikler, sulak yerler, duvar kenarları, seyrek ormanlar, çalılıklarda ya-bani olarak yetişir. Ve balkanlarda süs bitkisi olarak yetiştirilir.
Hasat zamanı: Kökleri ağustos ve eylülde sökülerek çıkarılır, yıkanır ve kurutulduktan sonra kaldırılır. Otları nisan ve mayısta toplanarak kuru¬tulur ve kaldırılır.

Birleşimi: Birleşimindeki maddeler; otunun birleşimindeki maddeler
a) eter yağları %0,002 oranında olup; 2,6-nonadien-1-al, 2,6-nonadien-1-ol, benzlalkol, heptyl asit, octenol
b) ayrıca c vitamini, terpenlerden; friedelin ve β-Sitosterol, çok az miktarda saponin ve Fenolkarbonikositlerden; Ferulaasit ve Sinapsinasit içerir.
Köklerinde çok az Etenik yağ %0,038 içerir ve önemlisi β- Nitropropinasit ve Salisilasitmetilesterdir. Ayrıca; Saponinler %0,16-2,5 arasında glikozlardan Salicilasit-glikozit içerir.
Çiçekleri %0,003 oranında eter yağı içerir ve en önemlisi 2,6-nonadien-1-al, 2,6-nonadien-1-ol, benzylalkol-n-hexand, ve parmon(=trans-alfa-yonon) içerir.

Tesir şekli: Balgam söktürücü, terletici, uyutucu, göğüs yumuşatıcı özelliklerine sahiptir.
Kullanılması: Halk arasında mor menekşe başta öksürük, boğmaca, bron¬şit, nefes darlığı, boğaz ve diş ağrısına karşı kullanılır. Kökündeki saponinlerin çuha kökünü tutacak kalitede olmadığı, fakat ona yakın olduğu söylenmektedir.

Çay: ince kıyılmış iki kahve kaşığı mor menekşe otu demliğe konur ve üzerine 300-400ml kaynar su ilave edilerek 5-10 dakika bekledikten sonra içilir. Mor menekşe kökünden iki kahve kaşığı akşamdan soğuk suya konup kaynatılması (dekokt) daha uygundur.

Homeopati: Mor menekşe çiçek açtığı zaman yaprak ve çiçeklerinden 50g bir şişeye konarak üzerine 300ml %70lik alkol ilave edilir.4-6 hafta sonra süzülerek homeopatide ‘viola odorata’ ismi ile anılan tentür elde edilir. Bu tentürden günde 3-4 defa 10-15 damla alınır.
Aromaterapide: Mor menekşe çiçeklerinden su buharı ile damıtılarak elde edilen eterik yağ çok güzel bir kokuya sahiptir. Bu eter yağı migren, baş ağrısı, yorgunluk, bronşit, depresyon gibi rahatsızlıklarda kullanılır. Bir kesme şekere 1-2 damla damlatıldıktan sonra şeker yenir.

Yan tesiri: Bilinen bir yan tesiri yoktur.